Het Finse Onderwijssysteem

Hoge energieprijzen, armoede, wantrouwen in het bestuur en oorlog in Europa zijn allemaal factoren die onze maatschappij op dit moment in een crisis helpen. De wereld staat op zijn kop, maar volgens Nelson Mandela kan je de wereld veranderen met het machtigste wapen dat een natie heeft: onderwijs. Want onderwijs is in welvaart een ornament maar in tegenspoed een toevlucht, waar de hoekstenen van vrijheid, democratie en menselijke ontwikkeling op rusten.

We moeten ons beseffen dat onderwijs onze vrede bewaakt en dat dit effectieve defensiesysteem erg aan het afbrokkelen is. Zo laat het rapport ‘De Staat van het Onderwijs’ uit 2018 van het Ministerie Onderwijs, Cultuur en Wetenschap zien dat de prestaties van leerlingen op alle onderwijsniveaus achteruitgaan. “Zeer zorgwekkend”, noemt Henrik de Moel (dagelijks bestuurder voortgezet onderwijs bij de Algemene Onderwijsbond (AOB)) het. Hij zag dat de leesvaardigheid van middelbare scholieren in ons land naar beneden kelderde tot onder het gemiddelde van de 37 rijke landen die meedoen aan het driejaarlijkse Pisa-onderzoek (onderwijsonderzoek bij landen die lid zijn van de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling). Met een score van 485 punten daalde het Nederlandse onderwijsniveau lager dan ooit sinds de eerste Pisa-onderzoeken van begin deze eeuw (van Nieuwstadt, 2019).

Hoe klimmen we weer omhoog? Om in schooltermen te blijven kiezen we bij deze kwestie voor de aanpak: ‘afkijken’. In dit artikel wordt er gekeken naar Finland, die volgens onderzoek wereldwijde aandacht krijgt voor hun effectieve onderwijssysteem (Yli-Piipari, 2014). De volgende onderzoeksvraag kan worden geformuleerd: Wat zijn de kenmerken van het Finse onderwijssysteem waar Nederland van kan leren? Er wordt hier gekeken naar samenwerkend leren, het diversiteitsbeleid en het welzijn van de leerkracht.

Samenwerken

Om te kijken wat het Finse onderwijs zo goed maakt, is het belangrijk het doel van onderwijs nog eens te benadrukken. Amerikaans schrijver en sociaal criticus James Baldwin omschreef het goed: “het doel van onderwijs is om in een persoon het vermogen te creëren om voor zichzelf naar de wereld te kijken, om zijn eigen beslissingen te nemen” (Ergeniaclare.nl). De weg naar dit doel in Nederland bestaat uit toetsen, verslagen en andere activiteiten waarbij leerlingen worden beoordeeld met cijfers. In Finland pakt men dit anders aan door zich niet te richten op concurrentie in de vorm van cijfers maar zich te focussen op samenwerking tussen leerlingen. Daarom hebben leerlingen in Finland tot hun zestiende levensjaar nog niet te maken met de hoge werkdruk van cijfers omdat zij ervan overtuigd zijn dat leerlingen verschillende kwaliteiten hebben die je niet kan beoordelen met toetsen en/of examens. Hier bedenken leraren zelf samenwerkingsopdrachten voor leerlingen waarbij de leerling wordt beoordeeld met beschrijvende constructieve feedback. Uit onderzoek (Kenter, et al., 2000) blijkt dat bij het samenwerkend leren de sociale vaardigheden, taakgericht gedrag en zelfrespect van de leerlingen verbeterd wordt. De leerlingen zelf ervaarden werken in groepen als positief en erg effectief. Het is belangrijk dat deze samenwerkingsopdrachten op een bepaalde manier worden ingericht door docenten om deze goed te laten verlopen, waardoor ‘meeliftgedrag’ en een toch individuele werkwijze voorkomen kunnen worden. Er dient rekening te worden gehouden met vier voorwaarden (Beijaard et al., 2009: 10).

1. Onderlinge afhankelijkheid: zorg ervoor dat er groepen worden gemaakt op basis van individuele kwaliteiten waardoor de leerlingen elkaar nodig zullen moeten hebben.
2. Individuele verantwoordelijkheid: laat de leerlingen een logboek bijhouden en vraag ze regelmatig naar hun bezigheden omtrent de opdracht. Hiermee krijgt de docent inzicht op de eigen inbreng van de leerlingen.
3. Directe interactie: er moeten genoeg contactmomenten worden gecreëerd waarbij de leerlingen elkaar stimuleren door direct overleg te voeren in relatie met feedback op elkaar.
4. Evaluatie: het is heel belangrijk om de leerlingen te laten evalueren over de opdracht met de beschreven constructieve feedback van de leerkracht en vervolgens samen met de leraar terug te blikken op de positieve en negatieve ervaringen van de leerlingen met betrekking op de directe en indirecte contactmomenten. Het proces van samenwerkend leren wordt op deze manier voor de volgende keer verbeterd.

Verrassend diversiteitsbeleid 

Een ander kenmerk van het Finse schoolsysteem is dat leraren te werk gaan met een andere benadering naar leerlingen. Leraren zijn werkzaam in een vrij homogene situatie waarin inclusie geen rol speelt. De focus ligt op de talenten van de kinderen en gemeenschappelijke kennis die wordt gedeeld met ouders en verzorgers zodat zij kunnen anticiperen op de kennis en de leerlingen thuis kunnen helpen (Hausstätter & Takala, 2008). Kijkend naar het onderzoek van Celeste (Baysu et al, 2019) is het dan de vraag of deze manier van werken niet in twijfel moet worden getrokken. Daar staat beschreven dat de multiculturele benadering op scholen de beste resultaten garandeert, terwijl bij Finse scholen sprake is van een kleurenblinde benadering. Celeste zegt dat dit schoolsysteem de kloof in welzijn en prestaties tussen leerlingen met en zonder migratieachtergrond in stand houdt door het negeren van de culturele verschillen. Ondanks dat het Finse schoolsysteem wereldwijde aandacht kreeg voor de goede prestaties, haalt de overheid met dit systeem er nog niet alles uit volgens Celeste. Zo zou bij verandering in het diversiteitsbeleid naar een multiculturele benadering van Finse scholen de studieresultaten met 10% verbeterd kunnen worden (Baysu et al, 2019). In Nederland domineert ook een kleurenblinde aanpak (Overeem, 2022). Kijkend naar de diversiteitscijfers lijkt deze factor in Finland wel verwaarloosbaar. In Nederland heeft namelijk 26,2% van de bevolking een migratieachtergrond (Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS), 2022) en in Finland is dat slechts 3% (Culturescope.nl, 2010). Een multicultureel diversiteitsbeleid zou dus alleen in Nederland zichtbare positieve invloed hebben op zowel de schoolprestaties als de sociale cohesie (Overeem, 2022).

Het welzijn van de leraar

Nu de werkwijze te hebben geschetst van de Finse leerkrachten, komt het welzijn van deze onderwijzers aan bod. Docenten in Finland hebben namelijk een goed imago en worden niet met extra bezigheden belast zoals organiseren van feesten, sport- en spelactiviteiten, schoolkampen en themaweken (van Dijk). Dit resulteert erin dat leraren zich kunnen concentreren op onderwijzen en leren. Om de werkdruk nog meer te verlagen werkt het Finse schoolsysteem volgens het ‘less is more’ principe waarin sprake is van meer vakanties, kortere lessen (45 minuten per les) en langere pauzes (75 minuten pauze per dag) en dit niet ten koste gaat van de prestaties. Met dit systeem wordt de werkomgeving aantrekkelijker en krijgt de onderwijzer de kans om onderwijs zelf te creëren en vorm te geven. De autonomie bevordert het werkplezier bij leraren en ook het leerplezier bij leerlingen, wat resulteert in betere leerprestaties. Naast fijne werkomstandigheden voor de leerkrachten in het heden, wordt er ook een ambitieus toekomstperspectief geboden. De overheid in Finland maakt namelijk geld vrij voor ontwikkelingsmogelijkheden. Hierin worden docenten continu uitgedaagd zich te ontwikkelen tot een nog betere onderwijzer (Mulder, 2016). Het imago van een ‘saai’ beroep wordt daarmee vernietigd en zal veranderen in een ‘uitdagend en actief’ beroep. Meer mensen zullen hun studierichtingskeuze sneller laten vallen op het onderwijs waardoor er kan worden gewerkt aan het lerarentekort.

Conclusie

Finland laat zien dat school geen pedagogische gevangenis hoeft te zijn en een leerkracht met trots op een verjaardag kan vertellen dat hij onderwijs geeft. Maar wat zijn die kenmerken van het Finse onderwijs waardoor zij zulke goede prestaties leveren en waar Nederland van kan leren? Het gaat hierover: het samenwerkend leren in plaats van concurrerend leren in de vorm van cijfers en de onderwijzer die centraal staat en waarvoor een vrije en prettige werkomgeving wordt gecreëerd. Dit type onderwijs is erg georganiseerd en lijkt een uitgangspunt van vooruitgang in de samenleving, dit is zichtbaar in de arbeidsmarkt van Finland, waar voor de sancties tegen Rusland voldoende perspectief werd geboden en het land in een economische groei zat (Mulder, 2016). Henrik de Moel (bestuurder AOB) zei het op 3 december 2019 al tegen RTL Nieuws: “Het is een schande dat wij er in een rijk land als Nederland niet in slagen om ons onderwijs op peil te houden.” Het wordt tijd om het wapen van onze natie weer machtig te maken, om zo door crisissen heen te komen, beginnend met het lerarentekort. Maar ook hoort daarbij een multicultureel diversiteitbeleid voor alle scholen in Nederland. Het verslechterde Nederlandse onderwijs lijkt niet ons grootste probleem omdat het in principe gaat om een kleine 7% (leerlingen primair en voortgezet onderwijs) (Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW), 2022) van de bevolking maar vergeet niet dat zij 100% van onze toekomst zijn.

Lloyd-Leonard Opdam 11-11-2022

Dit was mijn bijdrage in de wetenschappelijke krant (In vogelvlucht: Onderwijs 11-11-2022) van de Universiteit Utrecht. 

Afbeelding: Samenwerkende leerlingen. Onderwijskennis.nl